Sudan; Çatışmayı Bitirmede Bir Alternatif

Çatışmaların yaşandığı ülkelerde kendi içinde konsolidasyonu sağlamış bir devlet yapısı oluşturulsa, toplumsal kesimler ile devlet arasındaki problemler ve sorunlar çözülse, bireysel/toplumsal demokratik hak talepleri karşılansa, toplumsal barış tesis edilse ve vatandaşlar arasında ayrımcılık yapılmasa dışarıdan müdahale imkansızlaşır. Bu yapılanlara rağmen dışarıdan bir müdahale gerçekleşse bile devlet içinde ve devlet ile toplum arasında konsolidasyon sağlandığı için müdahalelerin etkisi oldukça düşük olur.

Sudan; 2003 yılında başlayan, 300 bine aşkın insanın hayatını kaybettiği, milyonlarca insanın göç etmek zorunda kaldığı iç çatışmanın tarafı olan silahlı gruplar ile 3 Ekim 2020 tarihinde barış anlaşması imzaladı. Çatışmanın ana sebepleri siyasal pozisyonlara göre değişkenlik gösterse de genel anlamıyla; siyasal katılım sorunu, demokratik hakların sınırlandırılması, gelir adaletsizliği ve etnik ayrımcılık gibi başlıklardan oluşuyor. Çatışmanın sebepleri önemli olmakla birlikte, 3 ay kadar önce imzalanan barış anlaşmasına ve bu anlaşmanın temel özelliklerine odaklanmak daha yararlı olur. Çünkü bu konular, benzer çatışmaların çözümüne örneklik etmesi açısında önemli.

 Yabancı Ülkelerin Müdahalesi Meselesi

 Çatışmaların yaşandığı bölgelerde ortaya çıkan temel tartışmalardan birisi, farklı ülkelerin müdahalesine ilişkin değerlendirmelerdir. Sudan’ın yaşadığı çatışmaları ve barış sürecini yerinde incelerken karşılaştığım temel meselelerden birisi de buydu. Bu tür değerlendirmeler büyük oranda doğrudur. Çünkü sorun yaşayan ülkelerin siyasal, ekonomik, toplumsal ve askeri yapıları bu tür dış müdahaleleri boşa çıkaracak güçte değil. O zaman da geriye birilerini suçlu/sorumlu olarak ilan etmek ve bunu kullanarak ülke içinde toplumun bir kesimini yanına çekmek kalıyor. Ama bu durum, var olan sorunu çözmüyor, tam tersi salt bunun üzerinde durmak çözümü imkânsız kılıyor. Çünkü ilgili problemin yaşandığı devlet kendi sorumluluğunu ve hatalarını görmezden geliyor. Yapması gerekenleri yapmaktan özenle kaçınıyor. Bunlar ise yabancı ülkelerin müdahalelerinin tahmin edilenden daha fazla karşılık bulmasına neden oluyor.

 Bahsettiğimiz durumu anlamak için özellikle geri kalmış ve çatışma sarmalında olan ülkelere bakmak yeterli olur. Bu ülkelerden birisi de Sudan. 30 yıla yakın bir süre ülkeyi tek başına yöneten bir lider var ve onlarca yıl Güney Sudan’da iç savaş ve sonrasında Darfur, Güney Kurdufan ve Mavi Nil eyaletlerinde ortaya çıkan çatışmalar yaşanmış. Bu iki farklı çatışmanın temel nedenlerini; demokratik süreçlerin işletilmemesi, vatandaş tercihlerinin dikkate alınmaması, vatandaşlar arasında ayrımcılık yapılması ve halkın yoksulluğa mahkûm edilmesi olarak ifade edebiliriz. Bu çatışmaların ilkinde ülkenin bir kısmı koparılmış ve ayrı bir devlet kurulmuş. İkincisinde ise yönetim kadroları değiştiği için (şimdilik) barış imzalanmış. Benzer konumda olan ülke sayısı azımsanmayacak kadar çok. Bu noktada üzerinde durulması gereken konu, bu durumun nasıl yönetilebileceğidir.

Aslında herkes bu tür soruların cevabını gayet iyi biliyor. Çatışmaların yaşandığı ülkeleri yönetenler, soruna neden olan sebepleri ortadan kaldırmak için bir çaba gösterseler, yabancıların etkilerinin ve müdahalelerinin sonuç alması çok zorlaşır. Kendi içinde konsolidasyonu sağlamış bir devlet yapısı oluşturulsa, toplumsal kesimler ile devlet arasındaki problemler ve sorunlar çözülse, bireysel/toplumsal demokratik hak talepleri karşılansa, toplumsal barış tesis edilse ve vatandaşlar arasında ayrımcılık yapılmasa dışarıdan müdahale imkansızlaşır. Bu yapılanlara rağmen bir müdahale gerçekleşse bile devlet içinde ve devlet ile toplum arasında konsolidasyon sağlandığı için müdahalelerin etkisi oldukça düşük olur. Bu ise rahatlıkla yönetilebilir. Dolayısıyla asıl olan, yabancı müdahalesinden yakınmak değil, yabancıların müdahalesini mümkün kılan koşulları ortadan kaldırmaktır.

Sudan Barışının Önemli Noktaları

 Var olan risklere rağmen imzalanan Sudan barışı, birkaç noktada çatışma çözümü süreçlerine ve çalışmalarına örneklik oluşturma özelliğine sahip. Bunları aşağıdaki şekilde somutlaştırmak mümkün.

Birden çok grup ile aynı anda barış imzalama: Barış, Sudan’ın Darfur, Güney Kordufan ve Mavi Nil eyaletlerinde yoğunlaşan silahlı çatışmanın tarafı olan 11 ayrı silahlı örgüt ile Sudan devleti arasında imzalandı. 5 ayrı çatı örgüt altında toplanmış olsa da bu kadar çok örgütü bir araya getirmek, talepleri buluşturmak ve ortak bir metin üzerinde mutabakata varmak, belki de ilk kez yaşanan bir durum. Bununla birlikte asıl başarı, imzalanan barış metinini hayata geçirmek ve çatışma olasılığını tümden ülkenin gündeminden çıkarmaktır.

Arabulucu ülkeler: Sudan barışının dikkate alınması gereken özelliklerinden birisi ana arabulucu ülkenin Güney Sudan devleti olmasıdır. Çünkü Güney Sudan, uzun bir iç savaştan sonra, 2011 yılında Sudan’dan ayrılarak bağımsızlığını kazanmış bir ülke. Barış anlaşması da Güney Sudan’ın başkentinde imzalanmıştı. Bununla birlikte anlaşmaya garantör olarak imza koyan ülkelerin çokluğu da önemli. Garantör olarak anlaşmayı imzalayanlar; Sudan hükümeti ve silahlı gruplarının temsilcileriyle birlikte Sudan Egemenlik Konseyi Başkanı Burhan, Güney Sudan Cumhurbaşkanı Mayardit, Çad Cumhurbaşkanı Debi, Mısır, Birleşik Arap Emirlikleri, Katar, Afrika Birliği ve Birlemiş Milletler’den temsilciler.

Barış görüşmeleri süreci: Dünya deneyimleri, barış süreçlerinin oldukça uzun zaman aldığını ortaya koymaktadır. Ancak Sudan’ın imzaladığı barış anlaşmasının, bir yıldan kısa bir süre içinde imzalanmış olması incelemeye değer bir konu. Sürenin kısa olması elbette önemli, ancak bunun imzalanan anlaşmanın yeterliliğini etkileyip etkilemediği ise ayrı bir tartışma konusudur. Genel olarak değerlendirildiğinde, sürenin bu denli kısa olması çok anlamlı gelmiyor. Siyasal temsil güçlüyse ve siyasal irade varsa süre sorun olmaz. Ancak Sudan’ın içinde olduğu süreç dikkate alındığında bunu söylemek zor.

Tarafların Ömer el-Beşir karşıtlığındaki ortaklığı: Sudan barışı incelendiğinde ortaya çıkan sonuçlardan bir diğeri silahlı örgütlerin ve şu an devleti yöneten kadroların tümüne yakınının devrik lider Beşir karşıtı olmalarıdır. Ülkenin yaşadığı iki çatışmanın da Beşir tarafından uygulanan politikalardan kaynaklandığı dikkate alındığında, karşıtlığın barış sürecinin kısa sürede ve olumlu sonuçlanması üzerinde etkili olduğunu söylemek mümkün. İlginç olan noktalardan birisi ise devlet adına metne imza koyan aktörlerin bu çatışmalarının aktif tarafı olmalarıdır. Bu noktada, önceki devlet başkanı Beşir’in takip ettiği siyasete bakmak gerekir. Beşir; 30 yıl ülkeyi tek başına yöneten, iktidarı sürdürmek için uluslararası ilişkilerde dönemsel pozisyonlar alan (ABD, Rusya, İran, Suudi Arabistan, Çin vb.), ihtiyaç duyduğunda üst düzey yöneticileri hapse attıran, hapisten çıkarıp tekrar göreve getiren ve toplumsal kesimler arasındaki çatışmaları körükleyen bir lider.

İmzalanan metnin detaylı oluşu: Sudan devleti ve örgütler arasında imzalanan metin oldukça detaylı bir metin. Bu durumun sebebi, Sudan’ın geçmişte yaşadığı iç savaşın sonlanmasında yaşanan barış sürecinin ortaya çıkardığı birikim ve deneyim olarak değerlendirilebilir. Barış metni aşağıdaki başlıklardan oluşmaktadır:

Ulusal Sorunlar Anlaşması (iktidar/güç paylaşımı, ulusal sermayenin idaresi, ulusal komisyonlar, anayasa konferansı, hükümet sistemi konferansı, yargı reformu, seçimler, çevre, Hıristiyanlar, diğer inanç mensupları, ırkçılıkla mücadele mevzuatı…)

Darfur Barış Anlaşması (iktidar/ güç paylaşımı, gelir paylaşımı, kalıcı ateşkes, geçiş dönemi güvenlik düzenlemeleri, geçiş dönemi adaleti, tazminat…)

Mavi Nil, Güney Kordofan ve Batı Kordofan Barış Anlaşması (sorumlulukların dağıtımı, mali kaynaklar, kamu hizmeti reformu, yeniden yapılanma ve geliştirme, çevre…)

Kızıldeniz, Gedaref ve Kassala eyaletleri barış anlaşması (genel ilkeler, temel haklar ve geçiş dönemi adaleti, iktidar/güç paylaşımı, sağlık, sosyal ve ekonomik konular…)

Kuzey eyaleti ve Nil Nehri eyaleti, Kuzey Yolu Barış Anlaşması (genel ilkeler, hükümet sistemi, ihtilaflı bölgeler, kültürel, ekonomik ve sağlık sorunları…)

Hartum, Jazeera, Beyaz Nil ve Sinar eyaletleri, Merkez Yol Barış Anlaşması (Tarım ve ekonomik konular, ulusal kalkınma fonu…)

Sudan’ın geçiş hükümeti ile üçüncü cephe, Tamazeg arasında güvenlik düzenlemelerine ilişkin anlaşma, (kalıcı ateşkes komutanlığı ve kontrolü yeniden entegrasyon, polis reformu ve istihbarat servisinin askersizleştirilmesi…)

Nihai hükümler (tarafların ve anlaşmaların durumu, anlaşmanın bağlayıcılığı, yeni partilerin durumu, tartışmalı konular…)

Sudan Barışının Geleceği

Öncelikle, Sudan’ın imzaladığı anlaşmanın ve anlaşmaya giden sürecin, çatışma çözümü teorilerini alt üst ettiğini ve yeni bir örneklik oluşturduğunu söylemek gerekir. Çatışma çözümü teorilerinin standart önermelerini boşa çıkaran bir sonuç üreten Sudan örneği, çözüm için asıl önemli olanın, siyasal kararlılık ve siyasal koşullar olduğunu ortaya koydu. Bu iki temel koşul varsa, çözüm mümkün olabiliyor. Dolayısıyla asıl olan, çatışma çözümünün temeli olduğu söylenen kimi maddeleri sıralamak ve buradan hareketle yapılacaklar listesi hazırlamak değil. Asıl olan; siyasal koşullar ve siyasal kararlılıktır. Sudan’da; el-Beşir devrildi, siyasal koşullar değişti, yeni yönetim ise çözüm konusunda ihtiyaç olan siyasal kararlılığı sergiledi ve bu sonuç ortaya çıktı. Belki, yeni yönetimin siyasal kararlılığını etkileyen faktörlerin neler olduğu sorgulanabilir. Bu ise (zaten) süreç içinde ortaya çıkar.

Afrika’nın önemli ülkelerinden birisi olan Sudan’ın imzaladığı barışın nereye evrileceği ve ülkeye barış getirip getirmeyeceği süreç içinde görülecek. Ancak bu tür barış süreçlerinin yönünü etkileyecek bazı faktörler var.

 Bu faktörleri, şu şekilde özetlemek mümkün;

Ülkenin sahip olduğu devlet geleneği,

Devletin kendi içinde konsolide olması,

Kurumlar arası işbirliği ve ortak hedef birlikteliğinin sağlanmış olması,

Devletin halk ile kurmuş olduğu güçlü ilişki,

Ülkede var olan güven ortamı,

Demokratik haklar ve hukuk güvenliği,

Bu koşullar sağlanırsa barışın kalıcı olması mümkündür. Bu koşullar sağlanmazsa farklı sorunların ortaya çıkma olasılığı varlığını korur. Yukarıda dile getirdiğimiz genel ilkelerin yanı sıra, barış anlaşmasının oldukça detaylı hazırlanmış olması da sorun çıkarma kapasitesine sahip. Bu denli bir detaylı metin ilk bakışta olumlu gibi görünebilir. Ancak bunun kimi riskleri barındırdığını söylemek de mümkün. Özellikle eyaletler arasında ortaya çıkan kimi uygulama farklılıklarının süreç içinde yeni çatışmaları tetikleme olasılığını akılda tutmak lazım.

Her şeye rağmen barışın imzalanmış olması ve silahlı örgütlerin şiddet yerine siyaset yolunu tercih etmiş olmaları çok kıymetli. Umarım Sudan halkı hak ettiği barışa ulaşır.

ADNAN BOYNUKARA

Mühendis olarak farklı kurumlarda görev yaptı. 2009 yılından itibaren Adalet Bakanlığı'nda Yüksek Müşavir olarak çalışmaya başladı. 25 ve 26. dönemlerde Adıyaman milletvekili olarak TBMM’de bulundu.

Yazının tamamına buradan ulaşabilirsiniz:  https://www.perspektif.online/sudan-catismayi-bitirmede-bir-alternatif/