HADİS VE RİVAYETLERİN DEĞERLENDİRME KRİTERLERİ

Geçmişten günümüze intikal eden hadis ve rivayetlerin doğruluğu konusunda birçok İslam alimi değerlendirmelerde bulunmuş, rivayetlerin geçerliliği konusunda bazı kriterler belirlemişlerdir. İbn-i Cevzi’nin bu konudaki değerlendirmesi şöyledir:

      1.)Akla aykırı düşen ve temel prensiplerle çelişen hadis, bil ki uydurmadır. Böyle bir hadisi konu edinmeye dahi değmez, ravileri de güvenli kimseler olarak kabul edilemez, onları red ve tenkit etmekle uğraşmaya da gerek yoktur.

     2.)Duyuların ve gözle müşahedenin kabul etmediği hadislerde uydurmadır.

     3.)Kitap ve sünnete( peygamberimizin yaşam ve uygulamasına), tevatüre ve kesin icmaa aykırı olan hadislerde uydurmadır. Bunlar akla uygun bir tevili de kabul etmeyen rivayetlerdir.

     4.)Önemsiz işler için şiddetli tehditleri içeren veya küçük işler karşısında büyük mükâfatlar vaad eden hadislerde uydurmadır. Bunlar bilhassa hikayeler ve kıssalar anlatmakla tanınan adamların ve tarikat ehlinin eserlerinde bolca bulunmaktadır.

    5.)Basit ve değersiz manalar taşıyan hadisler de uydurmadır. Örneğin “kabağı kesmeden yemeyiniz” gibi. Bu bakımdan bazı hadis bilginleri basit ve lüzumsuz mana taşıyan ifadeleri ravinin(hadisi aktaranın) yalan söylediğine delil kabul etmişlerdir.

     6.)Ravinin başka hiç kimsenin anlatmadığı bir hadisi rivayet etmesi ve kendisinin o ravi ile hiç görüşmemiş olması da hadisin uydurma olduğuna delildir. Bir tek ravinin rivayet ettiği hadis uydurmadır. Çünkü kendinden başkalarının da bunu bildirmesi gerekirdi.

  7.)Rivayet edilen sözün çok müthiş bir olayı haber vermesidir ki gerçekten öyle bir olay olmuş olsaydı yüzlerce insanın bunu anlatması, nakletmesi gerekirdi.

         Hadis konusunda yazılan el-mevduat (uydurma hadisler) isimli kitabın yazarı olan molla aliyyul kari hadislerin batıl oluşlarının birkaç temel ölçütünü şöyle belirtmiştir:

  A)Hz. Peygamber a.s’ın ağzından çıkması mümkün olmayan anlamsız, lüzumsuz sözlerin bulunduğu sözler uydurmadır. Örneğin bir kişi lailaheillallah dediğinde zikrettiği bu kelime-i tevhitten dolayı Allah Teâlâ bir kuş yaratır, o kuşun yetmiş dili olur, her bir dilinde yetmiş bin lisan olur gibi.                                    B.)Tecrübe ve müşahedeye aykırı olan hadisler. Örneğin “patlıcan yemek her derde devadır” gibi.  C.)Sahih hadislere aykırı olan hadisler.      D.)Gerçeğe aykırı olan hadisler. Örneğin “güneşte ısıtılmış su ile gusül yapmayınız, çünkü bundan sedef hastalığı çıkar ”gibi.     E.)Peygamberlerin sözlerine uymayan, onlara yakışmayan hadisler. Örneğin “üç şey görüşe keskinlik kazandırır: yeşillik, akan su ve güzel yüze bakmak “ gibi.      F.)Gelecek olayları tarih belirterek önceden haber veren hadisler. Örneğin : “falan yıl filan gün şu olay olacak “ gibi.        G.)Doktorların sözlerine benzeyen hadisler. Örneğin : “lahmacun yiyen insan güçlenir veya Müslüman tatlıdır tatlıyı sever” gibi.       H.)Yanlış olduğuna kendi içinde işaretler bulunan hadisler. Örneğin : “Ac bin Unuk’un boyu üç bin arşın idi” gibi.

I.)Açık verilere aykırı düşen hadisler. Örneğin “dünyanın ömrünün bitmesine yedi bin yıl kaldı” gibi. Eğer bu rivayet doğru olsaydı herkes kıyametin kopmasına şu kadar zaman kaldı diye süre bildirebilirdi hâlbuki kıyametin ne zaman kopacağını Allah’tan başka kimsenin bilmediğini Kur’an-ı Kerim bildirmektedir.

İ.)Hızır ile ilgili hadisler. J.)Manaları lüzumsuz ve değersiz olan hadisler. K.)Kur’an-ı Kerimin her bir suresinin teker teker faziletlerini anlatan hadisler. Bu hadisler Beydavi, Keşşaf ve diğer tefsirlerde nakledilmiş olsalar bile uydurmadır.( Son Peygamber Hz. Muhammed, Mevlana Şibli Numani )